گەڕانێک بە دوای وشەی شەوی یەلدا و شەوی چلە لە شێعری شاعیرانی کوردستاندا ئامادە کردن: ئەفراسیاب گرامی

ئایا وشەی “شەوی چلە”، “شەوچلە” یان یەلدا / یەڵدا لە ئەدەبیاتی کلاسیکی کوردیدا هاتووە؟ لەم توێژینەوە کورتەدا، بۆم دەرکەوتووە کە “یەلدا” زیاتر لە ئەدەبیاتی کوردیدا ڕەنگی داوەتەوە. “شەوچلە” یان “شەوی چلە” لە هیچ دەقێکی کلاسیکی کوردی کە لە “ڤەژین‌بۆکس”دا دانراوە، نیە و تەنیا “چلە” وەک وشە هاتووە کە بەو مانایە نایەت.

وتاری زۆر لە بارەی پێوەندیی سرووشت و هەڵکەوتەی جوگرافیایی کوردستان لە مەدارێکدا کە شەوی یەلدا دەبێتە درێژترین شەوی ساڵ و ئەو شەوەش جیا لە ڕووی شەوگاردرێژییەوە، وێنەیەکی کولتووریی و کۆمەڵایەتیشی لای مرۆڤی کورد درووست کردوە. ئەم ڕوانگەیە کە وێنای بیری کورد لە درێژترین شەوی ساڵ دەکات، لای شاعیرانی کلاسیکیش بە واتای جۆراوجۆر بەکار هاتووە. دەمێ وەک پشوودرێژی، وەک خەمی گەورە کە هەموو ژیانی گرتۆتەوە، وەک خۆشەویستی، وەک دووری لە ئازیز، وەک جوانی زولفی یار، وەک فیراق بۆ کەسێکی گەورە و عیرفانی و زۆر بابەتی دیکە.

بە گشتی شەوی یەلدا میتافۆرێکی بەهێزە لە شاعیرانی کلاسیکی سەردەمی بابانەکان بەملاوە. بە پێی ئەم گەڕانە، “شەوی چلە” بە جێگای “یەلدا” بە کارنەهاتووە و تازە هاتۆتە ناو ئەدەبیاتی کوردییەوە. شەوی یەلداش جیا لە باباتاهیر کە لە شێعرێکدا هێناویەتەوە، شاعیرانی پێش سەردەمی دەسەڵاتدارێتی بابان، هیچ ئاماژەیەکیان پێ نەکردوە. لە ناو شاعیرانی هەورامی و کورمانجیشدا نموونەی نەدۆزرایەوە. زۆر گەڕام بە ناو سایتی گەنجوردا کە لە ناو شێعرەکانی نظامی گنجوی کە زۆر بۆچوون هەیە کە دەڵێن کورد بوە، دێڕە شێعرێک بدۆزمەوە، هیچم نەدۆزیەوە.

زۆریش گەڕام لە لای “سۆهرەوەردی” ئاماژەیەک بدۆزمەوە، هیچم دەست نەکەوت.
زۆر گەڕام لە ناو دەفتەرەکانی ئایینی یارسان بەڵام هیچم بەرچاو نەکەوت. لە ئەنترنێتیش کەس لە بارەیەوە نەینووسیوە.

بە پێی ئەم گەڕانە (میتۆدی چەندایەتی لە ناو دەقدا)، لە فەزای “دەسەڵاتی میرنشینی بابان”دا، شەوی یەلدا بە شێوەیەک لە شێوەکان نەریت بووە یان بە کاریگەریی لە ئەدەبیاتی فارسییەوە ئەم شەوەیان ناسیوە. بۆیە دەرەنجامی ئەم وردە گەڕانە ئەوەیە کە “یەلدا” زیاتر کوردییە هەتا “شەوی چلە”.

شایانی باسە کە ئەم “وردە گەڕانە” نەپەرژاوەتە سەر لێکدانەوەی دێڕە شێعرەکان و هیچ مێتۆدێکی زانستی وەک فێنۆمێنۆلۆگی یان هێرمێنۆتیک بەکار نەهاتووە. تەنیا داتاباسی ناو پلاتفۆرمەکانی ڤەژین و گنجوری هەڵداوەتەوە. ئالگۆریتمەکان کە بەکارهاتووە وشەی: “یەلدا”، “یەڵدا”، “شەوی چلە”، “چلە”، “چلە گەورە”، ” جەژنەخۆر”، “درێژترین شەوی ساڵ”.

وشەی چلە نەک شەوی چلە بەم ماناگەلە هاتووە لەناو ئەدەبیاتی کوردیدا:

ـ هێمایەک بۆ تەقویمی گۆڕانی سرووست: چلەی هاوین، چلەی زستان، چلەی بەهمەن، چلەی کۆن و تازە، زڤستان (کورمانجی)، چلەی ڕێبەندان، ، چلەبڕ (سوارە) بۆ پەلەوەر بەکار هاتووە”، …

ـ میتافۆر:

یەکەم: بۆ دەربڕێنی سارد و گەرمی کەش و هەوا: چلەی زستان، چلەی ناهەموار، چلەی سەخت، … کۆ وەخت چلەیە، دنیا سارە” (محەممەد ئۆزۆن)،

دووەم: بۆ وەسفی دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی و کولتووری: چلەی گریان، چلەی مەینەت، چلەی تووشی، چلەی سووکی ، چلەی خەڵوەت،

ـ وەسفی دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی: چلەی منداڵبوون، چلەی شەهید، چلەی ماتەمینی، چلەی دەروێشانە، چلەکێشان، چلەی مردوو

…

بێگومان لەوانیە ئالگۆریتمی دۆزینەوەی وشەش هەڵە بکات و نەتوانێ وەک پێویست بە ناو دەقەکاندا بگەڕێت. خاڵێکی دیکەش ئەوەیە کە شاعیران هەمیشە لە میتافۆر و وێنەی شێعری کەڵک وەردەگرن کە پێویستی بە ڕاڤەی شێعر و لێکدانەوە هەبێت و من نەمتوانیبێت کە وڵامێکی تەواو بدۆزمەوە. دواجار لە رێگای تێکنۆلۆژی گەڕان و پلاتفۆرمی ڤەژین و گەنجور ئەم کارە کراوە و ئەوانیش هەموو شاعیران و دەقەکانیان لەبەردەستدا نیە.

بە پێی ئەم گەڕانە بە ناو پلاتفۆرمی ڤەژین‌بۆکسدا، هیچ وشەیەک بە ناوی “شەوی چلە”م نەدۆزیەوە کە باس لە “شەوی یەلدا بکات. هاوکات یەلدا بە دوو شێوە نووسراوە: “یەلدا” و “یەڵدا” کە بە ڕەنگی سوور و سەوز دیارم کردوە. هەروەها لە گەڕانێکی وردیش بۆ شێعری فارسی شاعیرانی کورد بە تایبەتی لە پلاتفۆرمی ڤەژین و “گنجور”دا، چەند شێعرێکی فارسی لە لایەن شاعیرانی کوردەوە ئاماژەی بەو شەوە داوە بە ناوی شەوی یەلدا.

لە فەرهەنگەکانی ڤەژیندا ئاوەها هاتووە:

هەنبانەبۆرینە:

کوردی:

1. درێژترین شەو لە ساڵدا کە شەوی هەوەڵی زستانە

فارسی:

1. شب یلدا

لە ئەدمۆندز:

yelda فەرهەنگی وەهبی و ئەدمۆندز

Arabic noun generally shew y yelda: longest night of the year

لە فەرهەنگا دەستی:

Yelda فەرهەنگا دەستی

• roja herî dirêj a salê; 21’ê Berfanbarê

لە هیچ فەرهەنگێکدا وشەی: شەوی چلە یان شەوچلە” نەهاتووە.

کاک شەریف فەلاح لە وتارەکەیدا وشەی “جەژنەخۆر”ی هێناوەتەوە کە لە هیچ فەرهەنگێکدا ئەویش نەبوو.

هەم وشەی شەوچلە، شەوی چلە، جەژنەخۆر لە ناو تێکستی شاعیرانی کلاسیک لە لە پلاتفۆرمی ڤەژیندا دانراون، نەدۆزرایەوە.

مامۆستا عەلادین سەجادی لە بەرگی سێی “ڕشتەی مرواریدا” لە ژێر ناوی وتارێک بە ناوی “کوردەکان لە بەر ئەوەی وڵاتەکەیان کوێستان و …” باسی حسابڕاگرتنی چلەگەورە و چلە بچووک دەکات. دەنووسێ:

“دوو چلە هەیە، چلە گەورە، چلە بچووک؛ چلە گەورە ٤٠ ڕۆژە، چلە بچووک ٢٠ ڕۆژە، ئەمەشیان هەرچەندە بیست ڕۆژە، بەڵام هەر پێی ئەڵێن چلە، بە هەردووکیان دوو مانگ لە زستان تەواو ئەکەن”.

بە گەڕانێک بەناو ئەنترنێتدا، وتارێكی عوبەیدوڵڵا ئەیبوبیان لەبارەی جێژنی “سەربڵیندانە” کە بە جێژنی کۆتایی “چلە گەورە” ناسراوە دۆزیەوە کە زیاتر پیوەندیی بە بەهارەوە هەیە. ئەمە لینکەکەیەتی بۆ ئەو کەسانەی ئەیانەوێ بیخوێننەوە:

توێژین: بێڵندانە یان بەڵێندانە (agiri11.blogspot.com)

هەروەها لە وێبلاگێکدا (ًًپژوهشی در مورد شەوچلەی کوردی (تحقیق درمورد شب یلدا) (blogfa.com)) باس لەوە دەکات کە لەو شەوەدا بە دیار یەکترییەوە تا دەنیشین هەتا خۆر هەڵدێ کە ناوی لێ ناوە: ” “خوەرە رۆژ”. هەڵبەتە لە ویکیپێدیای کوردیشدا هاتوە. (شەوی یەڵدا – ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد (wikipedia.org))

لە ویکیپێدیای فارسیشدا باسی لوڕەکانی کردوە کە ناویان لێ ناوە: «شو اول قاره» (شب یلدا – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد (wikipedia.org))

لێرەدا بە کەڵکوەرگرتن لە پلاتفۆرمی ڤەژین‌بۆکس چەند دێڕە شێعرێکی شاعیرانی کلاسیک دادەنێم:

مەحوی:

برا، فکری چرا! کیبریتی فرسەت تا لە دەستایە

شەوی یەلدا لە پێشە، ڕۆژی عومرت وەختە ئاوا بێ

نالی:

شەوی یەلدایە، یا دەیجورە ئەمشەو

کە دیدەم دوور لە تۆ بێنوورە ئەمشەو؟!

کوردی:

ئەرێ یاران! شەوی یەلدایە یاخۆ مەحشەرە ئەمشەو؟

سەدای عەبباسە یا ناڵە و فوغانی ئەسغەرە ئەمشەو؟

کوردی دیسان (وا دیارە جیاوازیی بیروڕا هەیە کە ئەم شێعرە لەوانەیە هی کوردی بێت:

شەوی یەلدایە یا دەیجوورە ئەمشەو؟

کە دیدەم دوور لە تۆ بێ نوورە ئەمشەو

سالم:

ئەگەر خورشیدی تیغی بێ، بەسەر شەودا شەبیخوون کا

دەکا بەرقی بە یەک پەرتەو لە یەلدادا زیا پەیدا

دیسان سالم:

بە فیکری مووشکاف ئەمشەو قیاسم کرد لەڕووی زوڵفت

بە تاریشی بە توولیشی بەقەد تاری نەبوو یەلدا

دیسان سالم:

ئەی سەبا لا دە موو لەسەر چیهرە

مەرگی عاشق شەوانی یەلدایە

دیسان سالم:

بە ڕەنگ سالم چ سەهلە سوبحی نەورۆز، گەر بە یەلدا بێ

بەبێ ڕوویی جیهانەفرۆزی یاری نازەنینی من

دیسان سالم:

مونحەریف نابم لە ڕێی عیشق ئەر شەوی یەلدا بڕۆم

زوڵفی وەک یەلدایی دڵدارم هەتا دەستگیرمە

دیسان سالم:

هەرچی عومرم هەیە بێ تۆ سەکەراتییی مەوتە

هەرچی ڕۆژم هەیە بێ تۆ شەوی یەلدایە هەموو

دیسان سالم:

شەوی یەلدا، لە بەزمی دڵبەرا، هەرگیز چرام ناوێ

لە تۆی فانۆسی پیراهەن تەنی وەک شەمعی کافوورە

شێخ رەزا:

شەوی وەک زوڵفی یارە و ڕووی حەسوود و بەختی من تاریک

لەگەڵ دیجوور و یەلدا وا حیساب کە تەوئەمانێ بوو

وەفایی:

کە دەگریم بۆ جەمالی تۆ دیارە ئەشک و ئاهی من

لە خورشیدی دەداتن دەم، ستارەی شامی یەلداکەم

پیرەمێرد:

ڕۆژی تارە، دڵی سووتاوە لە دوریت خالید!

شەوی یەلدایە لە لای غوڕرەیی نەورۆزی فیڕاق

سامی عەوداڵ:

جەمعی تێکەڵ بوون بە جارێ زیدی یەلدا و ناڕەزا

کەوتە ناو دەریای گوناهان شاهـ و دەروێش و گەدا

بێخود:

گوڵی بەیزا بەیازی باخی سینەی

شەوی یەلدا سەوادی خاڵی خورشید

هێمن:

موغی بێ ئاگری شەوی یەلدام

چاوەڕێی چارەنووسی ناپەیدام

وشەی یەلدا گۆڕدراوە بۆ یەڵدا:

مینەجاف:

شەوی هیجرانە یا یەڵدایە ئەمشەو

فیراقە یا دڕک بەرپایە ئەمشەو

سەیفولقوزات:

دوو چاوی من تەمی هێنا کە تۆ زولفت بەڕوودا خست

شەوی یەڵدایە ئەوڕۆ یا مەگەر خورشیدە گیرابێ

شێرکۆبێکەس لە “چراکانی سەر هەڵەمووت”:

دەگمەنە وەک خاچی عیسا و

شەوی یەڵدا و

تەنیاییی کوردستان.

پیرەمێرد:

شەوی یەڵدا لە ڕۆژی مەحشەر پەیدا بوو نەمزانی

کە ئەو تاریکییە زوڵفی ئەوە وا پڕ لە پێچ و تاب

ناری:

بێ نەشئەیی دیدەم، شەوی یەڵدایە مەقامم

خاڵی لە شەمیمی گوڵ و شەوبۆیە مەشامم

ویسالی:

ڕەئیسی ئەولیای دونیا، تۆیی ئەی ساکنی بەغدا

تۆیی شەمعی شەبی یەڵدا، مەدەد یا شاهی گەیلانی

ئەدەب:

شوعلەی روخت و تیرەگیی زوڵفی سیەهفام

مەهتابە، کە تێکەڵ شەوی یەڵدایە لە باڵات

دیسان ئەدەب:

زوڵمەتی یەڵدا؛ دەگەڵ نووری مسەووەر، تێکەڵە!

یا: دەگەڵ هەنیەت، سەری زوڵفی موعەنبەر، تێکەڵە!

خادیم:

نەزارەی گوڵی سوورم ئەهاتە مەددی نەزەر

لە زوڵمەتی شەوی یەڵدا بو شوعلەیەکی چراغ

حەقیقی:

چاوت ئەر نێرگسی شەهلا نییە بۆ هێندە خومار

پەرچەمت گەر شەوی یەڵدا نییە بۆ هیندە ڕەشە

سەید کامیل ئیمامی:

بە یادی شەمعی ڕوخسارێکی، دڵ ئیحیا نەکەم چ بکەم؟

بە شەوقێکی وەها چاری شەوی یەڵدا نەکەم چ بکەم؟

ئەمین ئوشنوویی:

لە سایەی فەیزی نوورت، ئەی مەهی تابان بیحەمدیللا

هەمیشە ڕۆشن و سافە شەوی یەڵدایی دەروێشان

بە فارسی: یلدا

دیوانی ئەدەب:

در شب یکشنبە در ماە جمادی دوم

یازدە از مە دو پاس از آن شب یلدا برفت

عاسی:

در جمالش نور وحدت ار ببخشد بر زمین

بدر گوید از خجالت خود شب یلدا کنم

سالم:

زلف یلدا به رخ سال توان دید شبی

این چه سریست به یک ماه دو یلدا داری؟!

مەولانا خالید:

خالد سوخته از هجر تو روزش تار است

شب یلداست برش غره نوروز فراق

دیسان مەولانا خالید:

شب یلدا به روی روز رستاخیز شد پیدا

ندانم یا دو زلفت پر ز پیچ و تاب می دیدم

دیسان مولانا خالید:

به ماتم داریش آشفته شد شاهنشه ایران

به چشمش روز روشن چون شب تاریک یلدا شد

وفایی:

بتم بر طلعت خود شانه زد زلف چلیپا را

پریشان بر صباح عید دارد شام یلدا را

دیسان وفایی:

السلام ای باغ رویت «جنت المأوا» ی من

السلام ای تار گیسویت شب یلدای من

دیسان وفایی:

ای تطاول بین که از دست شب یلدا کشم

ای امید ناامیدان، ای پناه بی کسان

قانع (پێنجخشتەکی لەسەر شێعری حافز. واتە حافز وشەی یلدای بەکار هێناوە).

هەڵمەتی مەردانە دەن ئەی کوردگەل

«داد مسکینان بده روز وصل

درد شب یلدای هجران الغیاث»

باباتایەری هەمەدانی دەڵێ (لە سایتی گنجور وەرگیراوە، نەک لە ڤەژین:

شوم از شام یلدا تیره‌تر بی

درد دلم ز بودردا بتر بی

همه دردا رسن آخر بدرمون

درمان درد ما خود بی اثر بی

….

غم و درد مو از عطار واپرس

درازی شب از بیمار واپرس

خلایق هر یکی صد بار پرسند

تو که جان و دلی یکبار واپرس

…..

شەوی چلە، شەوچلە یان جەژنەخۆر لە هیچ تێکستێکدا نەدۆزرایەوە. هەروەها وشەی ” خۆروەگەڕی”یش نەدۆزرایەوە.

بە گەڕان بە دوای “چلە”: ئەمانە هات کە پێوەندییان بە شەوی یەلداوە نیە:

بەڵام لە ” لاس و خەزاڵی” مەلا کەریم فیداییدا هاتووە کە:

فەرمووی کە هەوایی خۆش بێژی

ئەوشۆکە لە شەوچلەی دەچێژی

….

ئەو تاوڵە سەر لە ئاسمانە

بەو بیست و چووارە لەو چڵانە

داوێنی حەریری ڕەنگ زەردە

بۆ زینەتە بەر چلەی لە بەردا

….

چل ڕۆژی ئەبەو قەرارە دانا

گەر بشتەوە باڵەک ئەو جوانە

پاش ئەو چلە هەر دەبێ نەبێ گیر

بڕوا لە چیا و دەشتە وەک تیر

….

لە دیوانی شێخ نووری شێخ ساڵەحیشدا ئاوەها هاتووە: (پیوەندیی بەو شەوەوە نیە).

هەتا ڕۆژی چلەی بەم ڕەنگە بوو ئەحواڵی ئەم شارە

لە پاش ڕۆژی چلەش ئیتر نەما ئەوزاعی جارانی

سالمیش دیسان دەڵێ: (هەڵبەت ئەمەش پێوەندیی بە یەلداوە نیە)

موسکیری چاوی ڕەشی تۆی نییە، خەمری چلەمین

ڕایحەی گێسوویی تۆی نییە بۆی نافەیی چین

لە هیچ دەقێکیشدا “درێژترین شەوی ساڵ” نەدۆزرایەوە.